علل و عوامل چاقی کودکان

علل چاقی پیچیده و چند عاملی است، از جمله می­توان به عوامل ژنتیکی، متابولیکی، هورمونی و روانی اشاره کرد (30). یکی از عوامل موثر بر چاقی کودکان چاقی والدین است. پدر و مادر ژن را به فرزند منتقل کرده، در دوران رشد کودک محیط شرایط را برای وی فراهم می­سازد و در حقیقت الگوی چاقی خانوادگی حاصل تداخل ژن و محیط است (5). عوامل ژنتیکی بر استعداد تعیین شده کودک در یک محیط مساعد چاق کننده موثر است (30). بسیاری از عوامل ژنتیکی شناخته شده در چاقی در درجه اول نقش افزایش مصرف انرژی ایفا می­کنند. شواهد نشان می­دهد که هورمون­ها و سایتوکاین­های متعدد غدد عصبی که عمدتا از بافت چربی ترشح می­شوند، نقش مهمی را در چاقی دوران کودکی، تعادل انرژی هم در کوتاه مدت و هم در بلند مدت، سوخت و ساز بدن و پاسخ­های التهابی دارند و دارای عوارض جانبی قابل توجهی بر سلامت دوران کودکی هستند (30،46). لپتین و گرلین دو هورمون هستند که محصول چاقی هستند و ژن واقع بر روی کروموزوم انسان که بر تعادل انرژی تاثیر می­گذارند (46،47). گرلین و لپتین که به طور مستقل از یکدیگر ترشح می­شوند، تحریک و سرکوب سلول های عصبی هیپوتالاموس حاوی نوروپپتیدهای مختلف منجر به اثرات بی اشتها یا میل به غذا در تعادل انرژی می­شود. درکودکان چاق سطح سرمی لپتین افزایش می­یابد (46). لپتین مسئول تعادل انرژی در طولانی مدت است و عملکرد گرلین به عنوان یک علامت تحریکی برای گرسنگی است. پاسخ گرلین پس از صرف غذا در افراد چاق است در مقایسه با افراد سالم، مستقل از محتوای کالری و اجزای ریز مغذی از وعده غذایی است. کاهش پاسخ گرلین و یا عدم حساسیت کامل برای سرکوب غذا ممکن است به مقاومت در برابر از دست دادن وزن در برخی از افراد چاق کمک کند (47).

بسیاری اوقات، انتخاب شیوه زندگی و محیط زندگی به طور قابل توجهی چاقی افراد را تحت تاثیر قرار می­دهد. عواملی همانند عدم تحرک کافی، مصرف بیش از حد غذا، چاقی والدین خصوصا مادر، تحصیلات والدین، رفتارهای بهداشتی تغذیه­ای، وضعیت اقتصادی، اجتماعی (30) و ابتلا به بیمارهای­هایی نظیر آسم و غیره می­تواند در کودکان موجب چاقی می­شود (48). تغییر رژیم غذایی به صورت گرایش به انواع چربی­های اشباع شده (مانند انواع روغن جامد)، کلسترول، مواد قندی، غذاهای پرانرژی با ظاهر جذاب ولی با ترکیبات کم ارزش غذایی، میان وعده­های غذایی چرب یا شیرین و کاهش مصرف مواد غذایی فیبردار به شدت بر خطر ابتلا به چاقی می­افزاید (49). البته مصرف انرژی بستگی به متابولیسم پایه^[1] (RMR)، اثر حرارتی غذا و فعالیت بدنی نیز دارد. تاثیر حرارتی غذا یعنی انرژی مورد نیاز برای هضم غذا، برای هر کیلو اضافه وزن، حدود 7000 کالری مورد نیاز است، پس دریافت فقط 50-100 کالری اضافه در روز 5-5/2 کیلو اضافه وزن در هر سال را ایجاد می­کند. نتیجه این­که یک عدم تعادل جرئی بین دریافت و مصرف انرژی سبب افزایش وزن می­شود و مهم اینکه اغلب کودکان آهسته چاق می­شوند؛ اما، در طول سال­ها چاقی آن­ها باقی می­ماند (50).

در تعداد کمی از موارد، چاقی در دوران کودکی به دلیل کمبود هورمون رشد یا اثرات جانبی ناشی از داروها (به عنوان مثال استروئید) است (44). نشانه­هایی وجود دارد که بخشی از اضافه وزن ممکن است به علت تغییر در مصرف انرژی زمان استراحت باشد که ناشی از یک تغییر هورمونی محیطی است برای مثال هورمون رشد ناکافی جایگزینی هورمون رشد در بزرگسالان می­شود که می­تواند منجر به تغییرات زیادی در مصرف انرژی در حالت استراحت شود. هیپرانسولینمی^[2] نیز ممکن است پس از صرف غذا منجر به افزایش وزن بیش از حد شود. شاخص قند خون در یک رژیم غذایی می­تواند از طریق اثر بر ترشح انسولین، مصرف انرژی در حال استراحت را تحت تاثیر قرار دهد که این یک قضاوت کلی است اما سند محکمی است؛ زیرا، می­تواند توضیح دهد چگونه شیوع چاقی می­تواند بدون افزایش همزمان در کالری افزایش یابد (51).

عوامل روانی از جمله عوامل استرس­زا که باعث غذا خوردن احساسی، زورگویی، ابتلا به غفلت و بد رفتاری می­شود و یا زندگی کردن در وضعیتی که در آن ثبات، حدود، نظم و نظارت وجود ندارد به چاقی کودکان کمک می­کند. خوردن بیش از اندازه مواد غذایی به راحتی و در حالت عادی جذب نمی­شود، کودکان پریشان بیشتر در معرض ابتلا به پرخوری یا خوردن هیجانی هستند. نمونه­هایی از عوامل استرس­زا که معمولا به پرخوری منجر می­شود، شامل، جدایی والدین (طلاق)، قلدری، بد رفتاری فیزیکی و روانی یا سوء استفاده و زندگی در پرورشگاه و تغییر دادن مکرر پرستاران است. این چالش می­تواند یک کودک یا نوجوان را برای استفاده از مواد غذایی به عنوان یک مکانیسم مقابله­ای مستعد کند. استرس مزمن نیز می­تواند ترکیبی از عادات خواب نامناسب، خستگی و بی میلی به شرکت در فعالیت بدنی منظم در مدرسه و خانه باشد. خواب ناکافی عامل خطر شناخته شده برای چاقی است. استرس می­تواند اثرات منفی بر سیستم ایمنی بدن، افزایش خطر ابتلا به عفونت­های ویروسی دستگاه تنفسی فوقانی و مانع سازگاری به فعالیت بدنی شود. شرایط زندگی استرس­زا از جمله فقر، اضطراب عمومی و افسردگی می­تواند پاسخ­های غدد عصبی را تحریک کنند. فعال شدن محور هیپوتالاموس – هیپوفیز و سیستم عصبی سمپاتیک ممکن است از طریق تولید بیش از حد کورتیزول منجر به چاقی شکمی، مقاومت به انسولین و سندرم متابولیک شود (52).

یکی دیگر از دلایل چاقی عدم تحرک است از آنجایی که جامعه­ی امروزی سالهاست با شیوه ماشینی و تکنولوژی صنعتی ارتباط دارد، روز به روز مشکلات بی­تحرکی، عدم فعالیت بدنی، استفاده از بازی­های کامپیوتری و نیز عادت خانوادگی خاص منجر به افزایش وزن در کودکان می­شود (53). در طول چند دهه گذشته، کودکان به طور پیشرونده به افراد کم تحرک تبدیل شده­اند. این تغییر در شیوه زندگی با افزایش قابل توجه در چاقی همراه است، به طوری­که 17 درصد از کودکان بین سنین 2 تا 19 سال چاق محسوب می­شوند (33). تاثیر کاهش سطح فعالیت بدنی در افزایش چاقی و اضافه وزن در کودکان و نوجوانان به مراتب بیشتر از عوامل تغییرات عادات غذایی است (54). عادت­های بی­تحرک، مانند تماشای تلویزیون و انجام بازی­های ویدئویی، به کاهش هزینه­های گرمایی روزانه کمک می­کند. زمانی که کودکان یک برنامه تلویزیونی خاص را تماشا می­کنند، کاهش قابل توجهی در میزان متابولیسم زمان استراحت مشاهده می­شود. میزان کودکانی که روزانه کمتر از یک ساعت تلویزیون تماشا می­کنند و چاق هستند 10% است. در حالی­که اگر به مدت 3، 4 یا 5 ساعت یا بیشتر در روز تلویزیون تماشا کنند، میزان شیوع چاقی به ترتیب 25، 27 و 35 درصد می­رسد. از آنجایی که کودکان اغلب در مقابل تلویزیون غذا می­خوردند و بخش بزرگی از تبلیغات تلویزیونی مواد غذایی است که سرشار از کالری است و مغذی نیست چاقی افزایش بیشتری می­یابد. از سوی دیگر افزایش سطح فعالیت بدنی یک هدف مرتبط با کاهش در مصرف مواد غذایی است. فعالیت بدنی نیز منجر به توجه فرد برای انتخاب مواد غذایی کم انرژی می­شود (37).

[1] Resting Metabolic Rate

[2] hyperinsulinemia