تحقیق دانشگاهی – بررسی راهکارها و چالش‌های تغییر رویکرد از مالیات ستانی سنتی به الکترونیکی مطالعه …

با ظهور تجارت الکترونیکی و فناوری اینترنت این سوال مطرح می شود که آیا می توان پایگاه‌های الکترونیکی و سرورها را به عنوان مقر دائمی تلقی نمود یا خیر؟ سازمان همکاری و توسعه اقتصادی ماده پنج تفسیرنامه کنوانسیون الگوی خود را جهت روشن ساختن این نکته به شرح زیر اصلاح نموده است: «در باب سرورها لازم به ذکر است که در بسیاری از موارد تشخیص این مطلب که تجهیزات رایانه ای مستقر در یک محل به وجودلورنده مقر دائمی می‌باشند یا خیر، به این نکته بستگی دارد که آیا اقدامات انجام شده از سوی آن حد عملیات ندارکاتی و جانبی تجاوز می کند یا خیر و این مطلبی است که غالباً باید مورد به مورد بررسی شود. در باب مداخله عامل انسانی نیز باید گفت که دخالت انسان برای احراز وجود مقر دائمی الزامی نیست » (عرب مازار، ۱۳۸۱).
اما در مورد این که آیا پایگاه های الکترونیکی، تشکیل یک مقر دائمی را می‌دهند یا خیر، باید گفت اکثر کارشناسانو نیز سازمان همکاری و توسعه اقتصادی معتقدند که پایگاه‌های الکترونیکی به تنهایی مقر دائمی ایجاد نمی‌کندد (یودامویتید، ۲۰۰۳) زیرا هیچ دارایی فیزیکی قابل شناسایی ویژه‌ای وجود ندارد که در اختیار کسب و کار گذاشته شده باشد.

۴٫۷٫۲٫۲ پول الکترونیکی

پیدایش، توسعه و تکامل مقوله‌ای به نام پول الکترونیکی یکی از بزرگ‌ترین پالش‌هایی است که دیر یا زود مدیریت مالیاتی بسیاری از کشورها با آن مواجه خواهند شد. نظام‌های متفاوتی از پول الکترونیکی در جهان وجود دارد که از سوی بانک ها، موسسات مالی و یا حتی برخی شرکت‌های غیر مالی صادر می‌گردند. ایت سیستم‌ها در درجه اول به دو گروه تقسیم می شوند. این تقسیم‌بندی که از نظر مسائل مالیاتی بسیار حائز اهمیت است به مسأله نگهداری یا عدم نگهداری سوابق عملیاتی از سوی موسسات صادرکننده ی پول الکترونیکی مربوط است. در نوع اول، موسسه صادر کننده ی (بانک و غیره)، سوابق نقل و انتقالات را به طور کامل یا جزئی نگاه می دارد به طوری که امکان حسابرسی فعالیت های انجام شده وجود دارد. می‌توان وضعیت مالی هر حسابی را ملاحظه کرد و تعیین نمود که چه مبالغی به بستانکار حساب او وارد شده و چه نوع انتقالاتی از محل آن صورت گرفته است و این انتقالات در وجه چه اشخاصی و موسساتی بوده است. به این ترتیب، حرکت پول الکترونیکی در درون اقتصاد یک کشور و به مقاصد خارج از کشور قابل ردگیری خواهد بود.
اما در نوع دوم یعنی مواردی که موسسات صادرکننده‌ی پول الکترونیکی سوابق عملیاتی را نگهداری نمی‌کنند، طبعاً گردش وجوه الکترونیکی در درون اقتصاد کشور و خارج از آن قابل ردگیری نخواهد بود. در این‌جا، پول الکترونیکی شبیه به وجوه نقد می‌شود و فرد می‌تواند هر نوع هزینه‌ای از محل آن به عمل آورد، بدون آن که در جایی ثبت شود. دقیقاً همین نوع دوم از پول الکترونیکی است که می‌تواند برای سازمان‌های مالیاتی مساله‌زا باشد (توکل، ۱۳۸۲). ما برای راحتی این پول‌ها را «پول‌های الکترونیکی بی نام» می‌خوانیم.
پول‌های الکترونیکی معمولاً به شکل اسکناس یا سکه روس صفحه نمایش ظاهر می‌شوند و شخص با کلیک کردن روی آن‌ ها پول را منتقل می نماید، سپس تکمیل معامله اعلام می‌شود و مانده‌ی پول نیز معین می‌گردد. وقتی که صاحب پول، سایت مورد نظر خود را برای انجام هر گونه معامله یا خریدی، احضار می کند، نرم‌افزار مربوط به پول الکترونیکی، زمان پرداخت پول را سنجیده و فعال می‌شود. سپس یک جعبه‌ی محاوره ظاهر شده و در صورت موافقت شخص، کار انتقال وجه صورت می‌پذیرد. به این معنی که شماره‌های سری مظهر پول الکترونیکی به رایانه فروشنده منتقل شده و این رایانه تاییدیه بانک صادرکننده پول الکترونیکی را دریافت می‌کند. سپس فروشنده از یک طرف به انجام تعهد خود مبادرت می کند و از طرف دیگر، وجوه حاصل را به شیوه‌ الکترونیکی به موجودی خود و یا به حساب بانکب خویش انتقال می‌دهد (توکل، ۱۳۸۲).
با این توضیحات، روشن است که پول الکترونیکی بی نام را می توان چالشی برای دستگاه مالیاتی محسوب کرد. البته در بیشتر کشورها پول الکترونیکی بی نام، رواج نیافته است و در کشورهایی که این نظام وجود دارد نیز هنوز میزان استفاده از آن چندان گسترده نیست. اما به راحتی می‌توان پیش‌بینی کرد که در آینده‌ی نه چندان دور، استفاده از این وسیله به حدی رواج خواهد یافت که فرار و گریز مالیاتی زیادی را به همراه خواهد داشت (طیب نیا و همکار، ۱۳۸۸).

۸٫۲٫۲ اظهار نامه الکترونیکی

در مقایسه با دیگر خدمات الکترونیکی ارائه شده توسط دولت، تکمیل اظهارنامه مالیاتی یکی از پیشرفته ترین و گترده تریت خدماتی است که مورد استفاده قرار گرفته می گیرد. مقامات مالیاتی تمایل دارند تا در استفاده از فناوری اطلاعات پیشرو باشند (کانلی و همکار، ۲۰۰۸). سیستم اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی زیر مجموعه ای از مالیات الکترونیکی است و به اظهار و دریافت مالیات به صورت الکترونیکی دلالت دارد. اگر از این سیستم به شیوه ای درست استفاده شود؛ موجب صرفه جویی قابل توجهی در زمان و هزینه های دولت و مردم می شود.
در حالت ایده آل، مودیان مالیاتی بدون حضور در احد مالیاتی می توانند اطلاعات مربوط به درآمد و دارایی خود را به صورت الکترونیکی اظهار و بدون نیاز به مراجعه به بانک و یا واحد مالیاتی، بدهی مالیاتی خود را پرداخت نمایند. از نظر ادواردز یک سیستم الکترونیکی اظهار و پرداخت مالیات باید به شرح نمودار زیر باشد:
نمودار ۲-۲ فرایند کاری یک سیستم ایده‌آل برای اظهار و پرداخت مالیات به صورت الکترونیکی
مطالعات بسیاری در خصوص پذیرش خدمات دولت الکترونیکی از جمله اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی با بهره گرفتن از مدل ها و نظریه های پذیرش فناوری اطلاعات در جهان انجام شده است که مهم ترین آن ها: نظریه فعالیت های پذیرش (TRA) (فیشین و همکار، ۱۹۷۵) ، نظریه رفتار برنامه ریزی شده (TPB) (آزجن، ۱۳۹۱) ، مدل پذیرش فناوری(TAM) (دنیس ادواردز، ۲۰۰۸)، نظزیه انتشار نوآوری (DOI یا IDT) (فیشین و همکار، ۱۹۷۵) و نظریه یکپارچه پذیرش و استفاده از فناوری (UTAUT) (ونکاتش و همکار، ۲۰۰۳) می‌باشد. این مطالعات و مدل ها بینش و زمینه مفیدی برای تمایل افراد به پذیرش و استفاده از خدمات دولت الکترونیکی از جمله اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی فراهم اورده است. همچنین این مدل ها تعداد زیادی از عوامل مهم تعیین کننده در پذیرش خدمات دولت الکترونیکی از جمله سودمندی، سهولت استفاده، ریسک پذیرفته شده ، قابلیت اعتماد، سازگاری، امنیت اینترنت، میزان امادگی افراد از نظر فناوری و میزان توانایی و مهارت افراد در استفاده از فناوری و عواملی دیگری که اعتبار آن ها در همین مطالعات به اثبات رسیده است را در نظر می گیرد، تا با بینش و دید بهتری به فرایند تحقیق پرداخته شود (نورزاه و همکار، ۲۰۱۰).
مدل میزان توانایی و مهارت افراد در استفاده از فناوری مورد استفاده در این تحقیق، ترکیبی از هشت مدل مشابه مطرح در این زمینه شامل مدل TRA ، مدل ،TAM مدل TPB، مدل DOI ، مدل انگیزشی، مدل استفاده از کامپیوتر، نظریه شناخت اجتماعی و مدل مرکب TPB-TAM می باشد (شفی و همکار، ۲۰۰۹).
عوامل مؤثر بر پذیرش فناوری از نظر ونکاتش (۲۰۰۳) عبارتند از: انتظار عملکرد، انتظار تلاش، نگرش نسبت به استفاده از فناوری، اثر اجتماعی، شرایط تسهیل کننده، خود کارآمدی، اضطراب و نیت رفتاری برای استفاده. تعاریف این عوامل در ادامه اورده شده است (ونکاتش، ۲۰۰۳):
انتظار عملکرد: درجه‌ای که یک فرد می‌پندارد که استفاده از یک سیستم خاص عملکردکاری او را بهبود می‌بخشد.
انتظار تلاش: درجه سهولت مرتبط با بهره گرفتن از یک سیستم خاص
نگرش نسبت به استفاده از فناوری: میزانی که یک فرد اعتقاد دارد که باید از یک سیستم خاص استفاده کند.
اثر اجتماعی: درجه‌ای که یک فرد درمی‌یابد که دیگران معتقدند که او باید از یک سیستم خاص استفاده کند.
شرایط تسهیل کننده: میزانی که یک فرد می‌پندارد که یک سازمان و زیرساخت‌های فنی برای حمایت از استفاده از سیستم خاص موجود است.
خود کارآمدی: درجه‌ای که یک فرد درباره‌ی توانایی خود برای استفاده از یک سیستم خاص برای انجام یک کار یا وظیفه خاص قضاوت می‌کند.
اضطراب: میزان اضطراب و واکنش‌های احساسی مرتبط با بهره گرفتن از یک سیستم خاص
نیت رفتاری برای استفاده: درجه‌ای که فرد تصمیم به استفاده از یک سیستم خاص دارد.
از آن‌جا که این مدل ترکیبی از کلیه هشت مدل قبلی و در نتیجه از همه ان ها کامل تر و جدید تر می باشد، به عنوان مدل پایه در این تحقیق استفاده شده است.

۹٫۲٫۲ بررسی فرایند اظهارنامه الکترونیکی در ایران

طبق گزارش اکونومیست، ایران در معیار “عوامل فرهنگی و اجتماعی” مرتبط با فناوری اطلاعات، بالاترین امتیازرا در بین معیار های دیگر دارد (۴٫۹۰ از ۱۰). نرخ سواد در ایران(۸۲٫۳۰)، نرخ نفوذ رایانه شخصی در ایران(۳۰٫۲%)، که نشان دهنده پتانسیل خوب ایران در پذیرش فناوری اطلاعات و اظهار نامه الکترونیکی است. اما چرا عامل ” پذیرش فناوری اطلاعات توسط ارباب رجوع” ، (۲٫۳۳ از ۱۰)، کمترین امتیاز را بین معیار های مطرح شده در گزارش اکومونومیست دارد؟ به علاوه، بر اساس همین گزارش ، نمره ایران در زمینه دیدگاه و سیاست دولت در مورد فناوری اطلاعات (۳ از ۱۰) و در مورد زیر ساخت های فنی و ارتباطی (۳٫۲۰ از ۱۰)، بسیار کم به نظر می رسد.
بر اساس گزارش سازمان ملل، ایران در سال ۲۰۱۰ در زمینه دولت الکترونیکی، با کسب امتیاز ۰٫۴۰۶۷ از ۱ در جایگاه ۱۰۲ جهان قرار گرفت. در این گزارش معیار دولت الکترونیکی از سه عامل “خدمات الکترونیکی”، ” زیر ساخت های فنی و مخابراتی” و ” نیروی انسانی” تشکیل شده است که در دو عامل اول، نمره خوبی به دست نیاورده است.
(۲۰۱۰ ، EIU) همچنین ایران از نظر سرعت و کیفیت اینترنت در جهان در سال ۲۰۱۱ از بین ۱۷۲ کشور که توسط موسسه نت ایندکس (۲۰۱۰) بررسی شد، با متوسط ۰٫۴۸ مگابیت بر ثانیه در جایگاه ۱۶۷ بعد از کشور لبنان قرار گرفت. نرخ نفوذ اینترنت پرسرعت در ایران (۴۳٫۲% و فقط ۰٫۶ % اینترنت پرسرعت) به دلیل کمبود پورت ADSL در مخابرات، بسیار پایین است . این موضوع نشان دهنده ضعف زیرساخت های فنی و ارتباطی در ایران است
در زمینه اظهارنامه الکترونیکی، عدم استفاده از پرداخت الکترونیکی، نداشتن مراکز داده پردازی قوی برای دریافت و پردازش اظهارنامه الکترونیکی در سراسر کشور و همچنین پهنای باند کم باند اختصاص داده شده به سرور مرکزی امور مالیاتی، نشانه های دیگری از ضعف زیر ساخت های فنی و ارتباطی مرتبط با اظهارنامه الکترونیکی می باشد. بنابراین، به نظر می رسد ایران پتانسیل خوبی از نظر عوامل فرهنگی و اجتماعی و نیروی انسانی دارد، ولی ضعف زیر ساخت های فنی و ارتباطی، بر کارایی و سهولت استفاده از اظهارنامه الکترونیکی تاثیر منفی دارد. به عبارتی، به نظر می رسد عامل زیر ساخت های فنی و ارتباطی نقش موثری در پذیرش اظهارنامه الکترونیکی از طریق عوامل سودمندی و سهولت استفاده در ایران بازی می کند.
از طرف دیگر، طبق گزارش اکونومیست امتیاز ایران در پارامتر مسائل قانونی ۲٫۴۰ از ۱۰ می باشد که بسیار مایوس کننده به نظر می رسد. عدم تصویب و قانونی شدن امضای الکترونیکی به معنای واقعی، از جمله بزرگترین مشکلات تجارت الکترونیکی، دولت الکترونیکی و به ویژه اظهارنامه الکترونیکی است و الکترونیکی کردن کامل خدمات دولت بدون اجرایی شدن کامل امضای الکترونیکی ، امری محال به نظر می رسد. در نتیجه، به نظر می رسد مسائل قانونی مرتبط با دولت الکترونیکی، سهولت استفاده و سودمندی ( صرفه در زمان و هزینه) مرتبط با بهره گرفتن از اظهارنامه الکترونیکی و در نتیجه پذیرش آن را تحت تاثیر قرار می دهد.
سیستم اظهارنامه مالیاتی الکترونیکی در تیرماه ۱۳۸۹ برای اولین بار در ایران پیاده سازی شد. این فرایند در شکل ۳ نشان داده شده ایت (۲۰۱۰) با بررسی فرایند این سیستم، مهم ترین عواملی که به نظر می رسد پذیرش این سیستم توسط پرداخت کنندگان مالیات را با موانعی مواجه می کند، که به شرح زیر است:
حذف نشدن مراجعه حضوری به اداره مالیاتی که علت اصلی آن عدم استفاده از امضای دیجیتال می باشد(که نقش عامل انتظار کارایی و اتظار تلاش را پررنگ می نماید)؛
حذف نشدن مراجعه حضوری به بانک که علت اصلی ان عدم استفاده از پرداخت الکترونیکی می باشد(که نقش عامل انتظار کارایی و انتظار تلاش و مباحث فنی – زیر ساختی را پررنگ می نماید)؛ و
عدم استفاده از پرداخت الکترونیکی که علت اصلی آن عدم دسترسی به سابقه مالیاتی سنوات قبل مودیان مالیاتی به خاطر یکپارچه نبودن بانک اطلاعاتی مرکزی سازمان مالیاتی و بانک اطلاعاتی محلی ادارات مالیاتی استان ها است( که نقش عامل مباحث فنی-زیر ساختی را پررنگ می نماید)
همچنین با بررسی بیشتر این سیستم در هنگام استفاده از ان، موارد مهم دیگری نیز توجه را جلب نمود:
توانایی پایین سرور مرکزی سازمان جهت تخصیص کد رهگیری به ویژه در ساعات شلوغی (که نقش عامل مباحث فنی-زیر ساختی و انتظار تلاش را پررنگ می نماید)؛
عدم استفاده از انگیزاننده های لازم جهت استفاده از اظهارنامه الکترونیکی(که نقش عامل انتظار کارایی را پر رنگ می نماید)؛
عدم امکان استفاده از کد رهگیری برای دسترسی مجدد به اطلاعات اظهارنامه و ویرایش یا چاپ آن